استدلال به آیه 41 سوره ی انفال بر مساله ی خمس

خداوند در آیه ­ی 41 از سوره ­ی مبارکه­ ی انفال می ­فرماید:
«وَ اعْلَمُوا أَنَّما غَنِمْتُمْ‏ مِنْ شَيْ‏ءٍ فَأَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ وَ لِلرَّسُولِ وَ لِذِي الْقُرْبى‏ وَ الْيَتامى‏ وَ الْمَساكينِ وَ ابْنِ السَّبيلِ إِنْ كُنْتُمْ آمَنْتُمْ بِاللَّهِ وَ ما أَنْزَلْنا عَلى‏ عَبْدِنا يَوْمَ الْفُرْقانِ يَوْمَ الْتَقَى الْجَمْعانِ وَ اللَّهُ عَلى‏ كُلِّ شَيْ‏ءٍ قَديرٌ؛ بدانيد هرگونه غنيمتى به دست آوريد، خمس آن براى خدا، و براى پيامبر، و براى خويشاوندان او و يتيمان و مستمندان و واماندگان در سفر از آنها است، اگر به خدا و آنچه بر بنده خود در روز جدايى حق از باطل، روز درگيرى دو گروه باايمان و بى‏ ايمان در جنگ بدر نازل كرديم، ايمان آورده  ‏ايد؛ و خداوند بر هر چيزى تواناست»

آیه به صراحت بیان می­ کند یک پنجم از آنچه غنیمت برده­ اید برای خدا و رسولش و... است و در این مورد بحثی نیست اما آنچه مورد اختلاف واقع شده است کلمه­ی «غنمتم» در آیه­ی شریفه است که مقصود از آن چیست؟

اهل سنت آن را مختص به غنائم جنگی دانسته ­اند[1]ولی از دیدگاه شیعه مضمون آیه امری فراتر از آن است. از لحاظ لغت، غنیمت به هر فائده­ای گفته می ­شود. راغب در کتاب مفردات بیان می ­دارد: غنيمت از ريشه «غنم» به معنى گوسفند گرفته شده و سپس در هر چيزى كه انسان از دشمن و يا غير دشمن به دست مى ‏آورد به كار رفته است.[2]در خود قرآن آیه­ ی 94 سوره نساء  غنائم به معنى فائده‏ ها استعمال شده است.[3] در احادیث نیز کلمه­ ی غنیمت به معنای «مطلق فائده» استفاده شده است چنانکه امام علی علیه السلام در  نامه 45 به عثمان بن حنيف مى ‏فرمايد: «فَوَ اللَّهِ ما كَنَزْتُ مِنْ دُنْياكُم تِبْرأَ وَلا ادَّخَرْتُ مِنْ غَنائِمِها وَفْراً؛بخدا سوگند از دنياى شما طلائى نيندوختم، و از غنائم و درآمدهاى آن اندوخته‏اى فراهم نكردم!»

علاوه بر آن این تفسیر موافق روایات شیعه نیز هست. در روایتی  عن علي بن إبراهيم، عن أبيه، عن ابن أبي عمير، عن الحسين بن عثمان، عن سماعة، قال: سألت أبا الحسن (عليه السلام) عن الخمس. فقال: «في كل ما أفاد الناس من قليل أو كثير؛ سماعه گويد: ازامام موسی کاظم عليه السلام راجع بخمس پرسيدم، فرمود: در هر چيزى كه مردم بدست آورند، كم باشد يا زياد خمس هست‏»[4]

«تنها چيزى كه جمعى از مفسّران اهل تسنّن روى آن تكيه كرده ‏اند تا خمس را بر غنائم جنگی منحصر کنند اين است كه آيات قبل و بعد در زمينه جهاد وارد شده است و همين موضوع قرينه مى ‏شود كه آيه غنيمت نيز اشاره به غنائم جنگى باشد. در حالى كه مى ‏دانيم شأن نزولها و سياق، هيچ‏گاه عموميّت آيه را تخصيص نمى ‏زنند و به عبارت‏ روشن‏تر، هيچ مانعى ندارد كه مفهوم آيه يك معنى كلّى و عمومى باشد و در عين حال مورد نزول آيه يكى از مصاديق اين حكم عمومى و كلّى باشد.

مثلًا در آيه 7 سوره حشر مى ‏خوانيم: «ما آتيكُمْ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهيكُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا؛ هرچه پيامبر براى شما مى ‏آورد بگيريد و هرچه از آن نهى مى‏ كند خوددارى كنيد.» اين آيه يك حكم كلّى درباره لزوم پيروى از فرمان هاى پيامبر را بيان مى ‏كند در حالى كه مورد نزول آن اموالى است كه از دشمنان بدون جنگ به دست مسلمانان افتاده است (و اصطلاحاً به آن فى‏ء گفته مى ‏شود).

و نيز در آيه 233 سوره بقره، يك قانون كلّى به صورت‏ «لا تُكَلِّفُ نَفْسٌ الَّا وُسْعَها؛ هيچ‏كس موظّف به بيش از مقدار توانائى خود نيست.» بيان شده است در حالى كه موردآيه درباره اجرت زنان شيرده است و به پدر نوزاد دستور داده شده است به اندازه توانائى خود به آنها اجرت بدهد ولى آيا ورود آيه در چنين مورد خاصّى‏ مى‏تواند جلو عموميّت اين قانون (عدم تكليف مگر به مقدار توانائى) را بگيرد!

خلاصه اين كه، آيه در ضمن آيات جهاد وارد شده ولى مى ‏گويد: هر درآمدى از هر موردى عايد شما شود (كه يكى از آنها غنائم جنگى است) خمس آن را بپردازيد مخصوصاً كلمه «ما» ءِ موصوله و كلمه «شى‏ء» كه دو كلمه عام و بدون هيچ‏گونه قيد و شرطند اين موضوع را تقويت مى ‏كند.»[5]
 ........................
 [1]سید علی اکبر قرشی، تفسير أحسن الحديث، ج‏4، ص 134

[2] راغب اصفهانی، مفردات الفاظ القرآن، ص: 615

[3] تفسیراحسن الحدیث، ج 4، 135

[4] کلینی، الكافي (ط - الإسلامية)، ج‏1، ص: 545

[5] آیه الله مکارم شیرازی، خمس پشتوانه بيت المال، ص 32